نقش زمان ومکان در نوع دعا

زمان و مکان را از چند جنبه در نوع و نحوه ی دعا می توان مورد بررسی قرار داد.

 ۱ - زمان و مکانی که دعا درآن نوشته شده است.

از صدر اسلام موضوع دعا چه از منظر نوشتن و چه در موقعیت خواندن وجود داشته است. در ابتدا به این نکته می شود اشاره کرد که بعضی از دعاهاست که از زبان پیامبر اکرم صلوات الله علیه جاری شده و نویسندگان و یا راویان آن را ثبت و ضبط کرده اند.

این دعا ها گاهی به درخواست مراجعه کنندگان در بابت موضوعی خاص از پیامبر اعظم صلوات الله علیه درخواست شده و ایشان آن را بر زبان مبارک جاری کرده اند و برخی دعاها نیز در موقعیت زمانی و مکانی مترتب بر آن به سمع دیگران رسیده است. آنچه که درجامعه باقی مانده است؛ دعاهای طولانی و با مضمونی خاص در زمان ایشان دیده نشده است.  ( جز اندکی که از ایشان روایت کرده اند ) عمده ی دعا های مطروحه درخواست شفای مریض ؛ دعا در هدایت کسی از گمراهی ؛ دعا در افزایش مکنت مالی درخواست کنندگان ؛ دعا برای آمرزش شهدا و اموات ؛ دعا برای تعالی و پیشرفت جامعه و دعاهایی که در روز بطور عادی و مختصر با آن مواجه می شویم.

اما پس از رحلت رسول گرامی اسلام صلوات الله علیه  مسلمانان شکایت و مویه ی خود را از فقدان پیامبر عظیم الشان صلوات الله علیه در قالب زیارت نامه و برشمردن شان و رتبه ی ایشان و درخواست های معنوی و مادی بیان کردند.

پس از خانه نشینی اجباری حضرت علی علیه السلام و ظلم های وارده بر آن حضرت؛ شاهد شکوفایی و تدوین دعاهایی با مضامین بلند هستیم. نکته ی روشن و مهم در دعاهای منتسب به حضرت امیر المومنین علیه السلام رابطه ی عمیق بندگی خالص در مقابل عظمت لایزال الهی است .

« مناجات حضرت امیر علیه السلام در مسجد کوفه » دنیایی از معارف دینی است که نمونه ی آن را در کمتر دعایی می توان یافت. رابطه ی خالق و مخلوق با بیانی شیوا و ساده به همراه خواسته های مرتبط با مضمون در کوهتاترین جملات ذکر شده است.

« دعای کمیل » دعایی دیگر است که منتسب به پیشوای نخست شیعیان علیه السلام است. در این دعا ترکیبی از عظمت الهی ؛ ضعف و زبونی بندگان و خواسته های بشری برای مغفرت ؛ هدایت و سلامت خود و دیگران در آن متبلور شده است. هرچند در این دعا مواردی ذکر شده است که ذکر آن را می توان فقط در شان مولای متقیان علیه السلام دانست. عبارت : « آتش دوزخ تو را تحمل می کنم اما دوری تورا چگونه تحمل کنم » از این دست دعاهاست. حتی سایرمعصومین علیه السلام چنین عبارت سنگینی را در هیچ دعای دیگری ذکر نکرده اند.

از کریم اهل بیت علیه السلام کمتر دعایی شنیده شده است.

 اما دعای امام حسین علیه السلام در روز عرفه ؛ آنچنان دارای مضامین بلندی است که کمتر دعایی مانند آن است.

صحیفه ی سجادیه ؛ زبور آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین ؛ شاهکار دعایی ائمه علیهم السلام و ماندگارترین اثر دوران امام زین العابدین علیه السلام است. شرایط زمانی و مکانی مترتب به این پیشوای شیعیان ؛ آن حضرت را برآن داشت تا تعلیمات اسلامی را در غالب دعا بیان کند.رساله ی حقوق ؛ دعای خمسه عشر و... سایر دعاها هریک در موضوعی خاص بیان لطیف و پر معنایی را دنبال می کنند. 

 ازامام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهم السلام نیز دعاهایی بر صفحات روزگار باقی مانده است.

از سایر ائمه بصورت مکتوب کمتر دعا به یادگار مانده است.

به مرور با رحلت ائمه معصومین علیهم السلام زیارت نامه های مخصوص آنان با اندکی از شرح و احوال امام منظور ذکر شد.

در رثا و فراق ائمه نیز دعاهایی از طرف فرزندان معصوم آنها و یا علمای خوش ذوق درج شده است.

در خصوص حجه ابن الحسن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه اشریف نیز توسط  ائمه علیهم السلام ؛ عرفا و فقها دعاهای ارزشمندی باقی مانده است که دعای عهد ؛ دعای ندبه ؛ دعای فرج و ... را می توان نام برد. 

جالب است بدانید که زیارت عاشورا از معدود دعاهاهایی است که در آن به وضوح برای دشمنان ائمه از لفظ نفرین استفاده شده است.

 ۲ - زمانی که خواننده ی دعا در آن قراردارد.

اما موضوع دوم بحث به مکان و زمان خواندن دعا بستگی دارد.

اینکه در چه زمانی از روز قرار داشته باشی ( ۲۴ ساعت شبانه روز ) :

مانند دعای سحر ؛ دعای افتتاح ؛ دعای ندبه ؛ دعای عهد که در صبح ها خوانده می شود . دعای کمیل که در شب ها خوانده می شود.دعاهای بعد از نماز ها ( تعقیبات ) که هریک بعد از موقعیت قرار گرفتن خوانده می شوند.

اینکه در چه روزی از هفته باشی ( شنبه ؛ ..... ؛ جمعه ) :

دعای روزهای هفته ؛ ذکر ایام هفته که روز مخصوص به خود دارند. علاوه برآن دعای کمیل پنج شنبه ها ؛ دعای ندبه و عهد در روز های جمعه و....

اینکه در چه شب و  روزی از ماه قرار داشته باشی ( روز اول ؛  .... ؛  روز سی ام ) :

در این خصوص دعاهای روز های ماه مبارک رمضان از همه ملموس تر است.پس از آن می توان به دعای عرفه برای روز نهم ذی الحجه ؛ زیارت عاشورا ؛ دعاهای مخصوص شب های هفدهم ؛ نوزدهم ؛ بیست و یکم و بیست و سوم رمضان ؛ نیمه ی شعبان ؛ دعاهای لیله الرغائب و روز سیزده رجب ؛ دعاهای روز مبعث و....

 ۳ - مکانی که خواننده ی دعا در آن قراردارد:

در این خصوص می توان به دعاهای مخصوص طواف کعبه ( هفت دور طواف « شوط »  که به دعای اشواط مشهور است) ؛  دعا و زیارت قبور ائمه معصومین علیهم السلام در مدخل ورودی بارگاه با عظمتشان ؛  دعاهای نماز حاجت مسجد کوفه و ...

لازم به ذکر است که:

 -  برخی دعاها در قید زمان و مکان نیستند و با آنکه در یک بازه ی زمانی روی آن توصیه و تاکید شده است ؛ می توان آن را هرلحظه ای خواند مثل دعای فرج : اللهم کن لولیک....دعاهای صحیفه ی سجادیه  و ...

 - همه ی دعاها را می توان فارغ از زمان و مکان توصیه شده قرائت نمود به قصد قربت و فیض از محتوی و مضمون عمیقشان.

 - میزان بلندی و یا کوتاهی دعاها نیز دارای فلسفه ای خاص است .شاید بتوان از این منظر نیز دعاها را از نظر زمان و مکان مورد بررسی قرار داد. مثلا  دعای سحر که ابتدای روزه گرفتن و اول صبح است طولانی و دعای افطار با توجه به شرایط روزه داری بسیار کوتاه است و دعای افتتاح که پس از افطار و سیر شدن  است کمی طولانی تر است. در این خصوص می توان تعقیبات نماز راکه ممکن است از فرصت روز برای کار بکاهد ؛ کوتاه هستند و برای روز تعطیل جمعه و شب قبل از آن چندین دعای طولانی در نظر گرفته شده است. 

پانوشت : 

متن مقاله در وبلاگ موج شمال